Deze blog is geschreven door Diane van der Linde en Herma Jonker, onderzoekers bij het lectoraat Onderwijsinnovatie & ICT van de Hogeschool Windesheim in Zwolle.
Digitale
geletterdheid
Op veel
scholen wordt al langer nagedacht over de vraag hoe digitale geletterdheid een
plaats in het lesprogramma kan krijgen en door de corona-crisis is de vraag hoe
leerlingen op eigen kracht kunnen functioneren in een digitale omgeving nog
belangrijker geworden. Digitale geletterdheid maakt deel uit van de 21st
century skills en wordt meestal onderverdeeld in ICT-basisvaardigheden, informatievaardigheden,
computational thinking en mediawijsheid. Als het aan Curriculum.nu ligt,
wordt digitale geletterdheid een vast curriculumonderdeel. Maar telkens weer
merken we dat leraren het ingewikkeld vinden om te bedenken hoe ze daar vorm
aan kunnen geven. Vooral computational
thinking (CT) leidt tot hoofdbrekens. Wat is het nu eigenlijk? Welke doelen en
activiteiten horen erbij? Vanuit het lectoraat Onderwijsinnovatie en ICT denken
we samen met scholen na over digitale
geletterdheid en CT. In deze blog gaan we in op de ervaringen die we hebben
opgedaan.
Opdrachten
rond digitale geletterdheid en
computational thinking
In het lectoraat Onderwijsinnovatie & ICT van hogeschool
Windesheim verstaan we onder CT een verzameling van denkprocessen waarbij het
gaat om het oplossen van problemen, het ontwerpen van systemen en het begrijpen
van menselijk gedrag, gebruik makend van concepten en werkwijzen uit de
informatica, werkend vanuit een persoonlijk perspectief (Curriculum.nu). Vaak
wordt met CT de link gelegd naar programmeeronderwijs, maar het voorbeeld
hierna laat zien dat digitale didactiek en meer specifiek CT ook goed (en
misschien wel juist) te integreren is in andere vakken. De geschiedenislerares
van Maartje (2havo/vwo) heeft de volgende alternatieve opdracht aan haar
leerlingen gegeven: “Bekijk filmpjes over de omstandigheden van arbeiders eind
18e eeuw. Bedenk vragen vanuit het perspectief van twee arbeiders en
van twee werkgevers. Kruip vervolgens in de rol van een journalist uit deze
tijd en schrijf een krantenartikel waarin je verslag legt van het interview met
deze personen” (Tuk, 2020).
In deze opdracht komen alle aspecten van digitale geletterdheid aan bod, waaronder CT. De leerlingen gebruiken digitale middelen (ICT-basisvaardigheden). Ze moeten de informatie uit filmpjes en teksten op waarde schatten (mediawijsheid). Ze hanteren informatievaardigheden en CT-vaardigheden door vanuit een brede probleemstelling, namelijk de omstandigheden van de arbeiders eind 18e eeuw, te komen tot een artikel. Daarbij verzamelen ze gegevens (uit teksten en filmpjes), analyseren ze gegevens (ordenen van informatie), is sprake van probleemdecompositie (welke vragen kan ik stellen bij welk onderwerp?) en abstractie (wat is de kern van het probleem?).
In deze opdracht komen alle aspecten van digitale geletterdheid aan bod, waaronder CT. De leerlingen gebruiken digitale middelen (ICT-basisvaardigheden). Ze moeten de informatie uit filmpjes en teksten op waarde schatten (mediawijsheid). Ze hanteren informatievaardigheden en CT-vaardigheden door vanuit een brede probleemstelling, namelijk de omstandigheden van de arbeiders eind 18e eeuw, te komen tot een artikel. Daarbij verzamelen ze gegevens (uit teksten en filmpjes), analyseren ze gegevens (ordenen van informatie), is sprake van probleemdecompositie (welke vragen kan ik stellen bij welk onderwerp?) en abstractie (wat is de kern van het probleem?).
Over CT heeft het lectoraat Onderwijsinnovatie & ICT recent een project uitgevoerd in opdracht van Tech Your Future. In dit project heeft een docentontwerpteam, bestaande uit docenten vanuit het (v)mbo, onder begeleiding van een docent van de Lerarenopleidingen Beroepsonderwijs, voorbeeldlesmaterialen voor Computational Thinking ontwikkeld voor vmbo leerlingen. De lessen starten steeds vanuit authentieke beroepssituaties uit het vmbo. Denk hierbij bijvoorbeeld aan het ontwikkelen van een hygiëneprotocol in de zorg, het uitvoeren van een recept om zoete broodjes te bakken of het zoeken van storingen in een warmte-koudepomp. De voorbeeldlesmaterialen zijn te vinden op https://www.techyourfuture.nl/a-1415/publicaties-computational-thinking-voor-het-vmbo.
Digitale
geletterdheid en de corona-crisis: de docent als rolmodel
Het zijn niet alleen mooie opdrachten die zorgen voor goed
onderwijs in digitale geletterdheid. Of en hoe de docent als digitaal rolmodel
functioneert, is even belangrijk. Dat wordt juist door de Corona-crisis
zichtbaar. Docenten zijn volop digitale middelen
gaan gebruiken (Schurer, 2020), zoals bijvoorbeeld MS Teams, Zoom of de
elektronische leeromgeving van een school (Magister) en daarbij wordt veel van
hen geëist. Ze moeten goede digitale leeromgevingen ontwerpen door de juiste
software te selecteren -en rekening te houden met AVG aspecten-, goede
instructies te ontwerpen, effectieve, activerende en gevarieerde digitale
werkvormen te bedenken en alternatieve toetsvormen in te zetten. Een flinke
klus, waarin ondanks werkdruk en onzekerheden ook kansen liggen om digitale
geletterdheid en CT een geïntegreerde plek in het onderwijs te bieden.
Digitale geletterdheid in Curriculum.nu
Vanaf 2018 hebben
docenten, schoolleiders en andere experts zich binnen Curriculum.nu direct
en indirect bezig gehouden met het ontwikkelen van voorstellen voor een nieuw
curriculum. Een van de voorstellen is het opnemen van het onderwerp digitale
geletterdheid. Tijdens het ontwikkelen van Curriculum.nu was nog geen sprake
van Corona, maar inmiddels is duidelijker dan ooit wat de waarde van digitale
technologie en media kan zijn in het onderwijs. Op de Curriculum.nu-site (2019) lezen we: “Het is belangrijk
dat leerlingen kennis en vaardigheden verwerven en dat zij leren nadenken over
de waarde van digitale technologie en media, voor zichzelf en de samenleving.
Leerlingen leren digitale technologie gebruiken om uiting te geven aan hun
eigen persoonlijkheid en creativiteit. Ook leren zij creatief gebruik te maken
van digitale technologie, bijvoorbeeld bij het oplossen van problemen.”
In de aanloop naar en tijdens de bespreking in de tweede kamer op 5 maart jl., bleek dat niet iedereen even enthousiast is over de nieuwe voorstellen (Vaste Comm. voor Onderwijs, Cult. en Wet., 2020). Eén van de punten van kritiek is gericht op de overladenheid van het programma. Dit kritiekpunt richt zich onder andere ook op digitale geletterdheid als nieuw toegevoegd curriculumonderdeel. Het is de vraag of die kritiek terecht is. In onze contacten met scholen en in ons CT-project hebben we gezien dat digitale geletterdheid gemakkelijk kan worden geïntegreerd in het bestaande onderwijs. Sterker nog, in het CT-project leerden we dat in lessen al veel gebruik gemaakt van CT in (denk- en werk)processen. Het is alleen zo dat een ander jargon wordt gehanteerd dat weliswaar sterke raakvlakken vertoont met CT concepten, maar door leraren niet als CT wordt herkend. Door aan te sluiten bij het jargon binnen de praktijkvakken en de CT denkstappen expliciet te benoemen kan CT een logische plek krijgen in diverse vakken (Van der Linde & Jonker, 2020). Daarmee sluiten de ervaringen van het docentontwerpteam in het CT-project naadloos aan bij het beeld dat Curriculum.nu (2019) schetst: “Digitale geletterdheid kan voor een groot deel een plek krijgen binnen andere leergebieden.” En daarmee is het kritiekpunt van een overladen programma voor het onderdeel CT weerlegd.
Tot slot
Samen met
scholen gaan we verder op zoek naar mogelijkheden om digitale geletterdheid en
CT een plek te geven in het onderwijs èn om de manieren waarop deze onderwerpen
al aanwezig zijn in het curriculum samen met (toekomstige) leraren op te sporen
en tegen het licht te houden. De afgelopen maanden hebben we gezien dat digitaal
onderwijs óók kan betekenen dat saaie (digitale) methodelessen het onderwijs
gaan bepalen. Door meer aandacht te besteden aan digitale geletterdheid en CT
worden leraren juist in staat gesteld creatieve en betekenisvolle lessen te
ontwerpen.
Bibliografie
Curriculum.nu. (2019). Samenvatting
digitale geletterdheid. https://www.curriculum.nu/voorstellen/digitale-geletterdheid/samenvatting-digitale-geletterdheid/
Schurer, E. (2020). Microsoft
Teams krijgt miljoenen extra gebruikers door coronavirus.
https://www.techzine.nl/nieuws/collaboration/438925/microsoft-teams-krijgt-miljoenen-extra-gebruikers-door-coronavirus/
Tuk, P. (2020). Opdracht
Woon- en werksituatie van arbeiders. Zwolle: Thorbecke Scholengemeenschap
Van der Linde, D., &
Jonker, H. (2020). Eindrapport Computational Thinking voor vmbo. Zwolle/Deventer:
Hogeschool Windesheim, lectoraat onderwijsinnovatie en ICT/Tech Your Future
Vaste commissie voor
Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. (2020). Conceptverslag Curriculum.Nu.
https://www.tweedekamer.nl/debat_en_vergadering/commissievergaderingen/details?id=2019A05700